Baron von Plastik: 2012

Aralık 30, 2012

Didymaion

Helenistik Didymaion | Apollo Tapınağı | M.Ö. 300 - M.S. 200
2011

Helenistik Didymaion | Apollo Tapınağı | Kanatlı Griffon | M.Ö. İkinci Yüzyılın İlk Yarısı
2011

2013 yılının yazılacaklar listesinde...

Fotoğraflar: BvP

Aralık 16, 2012

Tunalı Hilmi II

Sheraton Ankara
von Gerkan Marg und Partner | 1991

Kuğulu parkın yanından Tunus Caddesi boyunca ilerleyelim. Bir parça yukarıda Von Gerkan nam kefere mimarın bina ettiği Sheraton oteli de sırıtıyor, göz kırpıyor filan ya, şimdilik ona bulaşmıyoruz. Zaten o hep gıcır gıcır, saçları taralı efendi çocuk gibi. Ne doğramaları çürür, ne de bahçesinde gereksiz ot bürür. Üstelik 143 metre boyunda.

Bu yol hem Atatürk Bulvarı boyunca dizili çoğu iddialı yapıyı ana cephelerinden değil de, arka cephelerinden ve yoğun yapı dokusu içinden seçmek, hem de, özel kişi ve kurumlara ait nispeten mütevazi yapı örneklerini fark etmek için daha uygun. Çevre verileri göz önünde tutulmaksızın biçimlenmiş çalışan, çoğu ilginç bu yapıların “tek başına” duruşları onlara ilginçliklerinden pek bir şey kaybettirmiyor.

Fakat bulvar üzerindeki güzel bir yapıdan söz etmesem, bir iki fotoğrafını yazıya sokuşturmasam olmaz. Maalesef Emek İş Hanı’nın arkasından -afedersiniz- bir bok görmek mümkün değil. 1960 tarihli Emekli Sandığı Mimarlık Ofisi tasarımı Emek iş Hanı. Alçak kütlenin cephesindeki güzel açık/kapalı oyunları, yerden yükselen sağır betonarme yüzeylerin (plakların diyelim) birbiri ile açısal ilişkileri ve cephedeki şık güneş kırıcılar filan, ancak ön cepheden izlenebiliyor. Çok Katlı büro kütlesi ile de usturuplu, dönem rasyonalizmine iyi bir örnek bence. Bu yapı da pek çokları gibi, çağdaş mimarlığımız içinde önemli bir yere sahip değil (ama civarda önemli, ipe sapa gelir örnekler de var hakkaten). Eh, doğru ama, benzer ve çok bilinen, tekrarlanan birkaç örnek dışında, çağına benzemeye çalışan ve kıvırabilmiş bir yapıyı övmekte de sakınca yok.

Civarda altmışların güzel ve alçakgönüllü stereotip konut mimarisi örneklerinden bol miktarda var, nispeten de iyi korunmuşlar. Bu yapıları zerafetleri yüzünden hep çok beğeniyorum ama, özellikle yapıldıkları dönemde kötü ahşap doğramalarla kaplı tek ve incecik cam geniş yüzeylerin Ankara gibi bir iklimde içindekineler neler yaşatmış olduğunu tahmin etmek beni üzüyor. İnsanlar belki de kış uykusuna yatıyor-du, kim bilir? Yapıldıkları dönemin modern anlayışı özellikle balkonlara vurgu yapıyor, farklılığı oralarda arıyor. Miki'yle durup durup insanların balkonlarına dik dik bakıyoruz. Bakmakla kalmayıp fotoğraflarını da çekiyoruz. Bi pencere açılsa aniden; bağırıp çağırmaya başlasa birileri, ne deriz? Günün pek erken bir saati de, bizim bilimsel dikiz işi sarpa sarmıyor.

Biraz ilerde dikkati ilk çeken şey Gündüz Özdeş’in 1992 tarihli Tübitak Binası. Kulenin üzerinde, havada asılı bir çekmece saplanmış gibi! Kalın, abartılı konsolları, yan cephelerde bu konsolun içine açılı otobüs yazıhanesi pencereleri ile gerçekten tuhaf. Kim oturuyor orada acaba? Esiyordur pencereleri açınca, masa üstünde kaat, maat kalmaz. Yapının mimarının “Tübitak bilimin anahtarı” anlayışı ile, yapıyı o kabulün bir simgesine dönüştürdüğü, ama biçimi toplum tarafından ne kadar algılandığı sorulduğunda “söylenmeyince anlaşılmıyor” dediği biliniyor. Yani, o kule uç kısmı göğü işaret eden bir anahtar (ya da, “anaktar”içinizden nası gelirse)! Bulvar tarafı bana hep çocukların şu üstüne bindiği sallanır tahta atları hatırlatmıştır ama neyse. Müellifi "anahtardır" diyor. Mimarlığa anlamın bir göstergesi olarak bakmak fena bir iş değil, ama öz-biçim ilişkisi tam kurulamazsa… Kurulamazsa, o vakit iş kof bir dekora dönüşüyor olabilir.

Tübitak | Gündüz Özdeş | 1992
Tunus Caddesinden Görünüş

Tübitak | Gündüz Özdeş | 1992
Bulvar'dan Görünüş

Şu pek beğenilmeyen (ah evet, epey tatsız örnekleri var da, mimar milleti neyi beğenir ki zaten ?) ikinci milli mimari akımı aromalı, pek özenli “Derya Ap.” Dikkat çekici. Tümüyle yeni, yerel ve özgün dil yaratma çabalarının, -hiç olmazsa bir dönem- yaygın, uygulanabilir türde mimari stile dönüştüğü farklı yapılar üzerinde görmek hoşuma gidiyor. Bu dili okuyabilmek, şifrelerini çözebilmek için mimarlık eğitimi gerekmiyor. Zaten yapılar da yalnızca mimarlar için üretilen nesneler değil. Balkon çıkmaları altındaki destekleri, saçakları ve alt kottaki girişe uzanan merdiveni ile gerçekten hoş. Bu terk edilmiş haliyle kısa süre sonra yok olacağını bilmek de o kadar iç burkucu.

Derya Apartmanı | Tunus Cad. | 1940'lar

Devam Edeceğim,

BvP

Aralık 13, 2012

SALT

Bu çok güzel tavan Karaköy Voyvoda caddesindeki Osmanlı Bankası Binası kat merdivenlerinin üstünü süslüyor. Mimar Alexandre Vallaury (veya Osmanlı Türkçesi söylenişi ile “Valluri”) tasarımı kocaman göz alıcı yapı yarı yarıya Osmanlı Bankası ile Merkez Bankasına ait. Merkez Bankası kendi bölümünü paracılık faaliyetlerinde kullanmaya devam ediyor. Halen Osmanlı Bankası Binası olarak anılan diğer yarı ise, içinde bulunmanın insan evladına çok iyi geleceği; sergi alanı, kütüphane ve kamuya açık geniş bir arşiv, kütüphane ve Banka'nın müzesine dönüştürülmüş. Geçen hafta sonu MKD’yi Miki’ye sepetleyip buradaki Atatürk Kültür Merkezi sergisini gezeyim, iki satır şey öğrenip, adam olayım diye düştüm yollara. Evcek sabahın köründe uyandığımız için binanın önüne vardığımda güvenlik görevlisi kahvaltı ediyordu. Doğal olarak böyle entelektüel aktivitelerin meraklısı o saatte uyanamadığından, saat 12:00 de açılıyormuş! Neyse, orada burada biraz sürttük te vakit geçti.

Bu Manzaraya Karşı Simit mi Yesinler?

Evet, maalesef günümüzde içine sanat, sergi mergi türü yeni işlevler giydirilmiş her yapı gibi, bunda da işemenin ve el yıkamanın çok zor olduğu modern ötesi tasarıma haiz tuvaletler, zengin, rafine entelektüel taifesi çoluk çombalak (Aleyna, Ceylin) [1] pazar sabahları kahvaltı etsin, akşamları da baş başa sofistike tadlara koşsun diye kazık ve züppe bir lokanta, kafe mevcut. Fakat var ya, o manzarayı da beleşe gazlamazlar adama. Ne olacaktı yani, simit sarayı mı? Eskiden pek ucuza Osmanlı Bankası yayınlarının satıldığı alt kattaki kitap satış girintisinin yerine üst katta şimdi pahalı,fiyakalı kitapların satıldığı genişçe bir alan semirmiş. (indirim filan yapmıyorlar, gidip Beyoğlu’ndaki robenson kitapçısından internet marifeti ile alınırsa, onlar indirim yapar-mış, ama orada; membaında, etiket fiyatı neyse o!). Her şeyin bi şeyi var işte.

Lakin, kitapçıdaki nazik delikanlı "Osmanlı Başkentinden Küreselleşen İstanbul'a: Mimarlık ve Kent, 1910-2010" kitabındaki tek bir makaleyi okuyacağım diye otuz kaat vermekten fazla hazzetmediğimi ossat anlayıp, kütüphaneye gitmemi, orada okumak için deli gibi kıvrandığım yazının fokopisini çektirebileceğimi, üstelikte beş para almayacaklarını “ekmek musaf çarpsın” diyerekten deklare etti. Hemen seyirttim tabii. Yapının merkezini oluşturan iç avluda çok ustaca üstesinden gelinmiş bir işlev bu kütüphane. Aşağı kata inen kasa dairesinin kocaman kapısı, pleksiglas la korunmaya alınmış nadir kitap rafları, şık masaları, kocaman bilgisayar ekranları ve ortaklıkta ilim irfan , feyz peşinde koşan beybileriyle cennet gibi bir yer. Bankodaki çok nazik hamfendiye (şişmanca bi hamfendi daha vardı, o da nazikti belki ama, konuşamadık. Bişeyler atıştırıyordu) maruzatımı bildirdim, sağolsun “kılığını kıyafetini gören adam zanneder amma otuz kaatlık kitap pahalı geldi herhal yiğenim” diyip aşağılamadı, hemen seyirtip mevzuubahis kitabı elime tutuşturdu. Benden önce fotokopi makinasının önündeki deyyus tuğla kadar bir kitabın bir yerlerini kopyalamakla meşguldü ama, sevabına sırasını bana verdi. Çok şükür kaat kopyalama işini hallettikten sonra, burada daha önce gezdiğim iki serginin [2] gazı ile, yine çok sıkı olacağını düşündüğüm şeye doğru davrandım yukarı.

Boyuna Kesit Maket | Atatürk Kültür Merkezi | Hayati Tabanlıoğlu |1969

Niyet iyi, malzeme iyi amma, netice nakıs şeklinde özetlenebilecek; bir odaya hapsolmuş karanlık ve izlemesi zor, kulağa mimarlık açısından heyecan verici şeyler üflemeyecek bir sergiydi karşımdaki maalesef. Tek öğretici yanı Hayati Tabanlıoğlu’nun gerçekleşen projesinin öncesinde tasarlanmışları görmek oldu. Paul Bonatz’ın ve yapılarını çok sevmeme rağmen, Rüknettin Güney’in çizdiklerinin mevcut usta işi modern yapı ile boy ölçüşebilecek kalibrede olmadığını gördüm içim burkularak. Mimarlık adına kulağa bir şeyler üflemiyor dedim ya, her dediğime inanmayın. Serginin dışında, holde yapının bir maketi var. Kesit halindeki bu maket son derece öğretici ve etkileyici. Üstelik, oraların mülk sahibiymiş gibi görünen bir bey “fotoğrafını çekebilir miyim” şeklinde yönelttiğim soruya, yüreğimin yağlarını eriten “binadaki her şeyin fotoğrafını çekebilirsiniz” cevabını verdi! Genellikle bu tür müze sergi, bok püsürde ne ske hizmet ettiğini anlamadığım bir fotoğraf çektirmeme modası çıktı kaç zamandır (Sabancı Müzesi pek meraklı mesela, sergilerde fotoğraf çektirmemeye). Kitapçıdaki nazik delikanlıyı, Kütüphanedeki hoş hamfendiyi ve aşağı yukarı süratle hareket eden o cam şeyin bir asansör olduğu konusunda beni aydınlatan güvenlik insanlarını aklıma getirip, “Tuvaletleri bir parça tuhaf buranın ama, çalışanlarının nezaketi, yardım severlikleri on numara” diye düşünerek güzelce çektim fotoğrafları.

Binadan çıkarken duvarda güzel, öğretici bir yazı gördüm. "EXTRA FORTUNAM EST QUIDQID DONATUR AMICIS; QUAS DEDERIS, SOLAS SEMPER HABEBIS OPES" demiş bilge bir kişi. Elbette benim aklım ermez böyle şeylere de, sanki serbest çevirisi "harcadığı ve bağışladığı kişinin kazancı, biriktirdikleri ise kaybettikleridir" olabilir gibi geldi.

Özetle, sergi beklentileri karşılamasa da, yapı ve insanlar itibarı ile her zaman gidilesi bir yer. SALT’ın internet sitesinin fevkalade sofistike tasarımı yüzünden belki bulamazsınız, anlayamazsınız diye yazayım : "Modernin İcrası: ATATÜRK KÜLTÜR MERKEZİ, 1946-1977" sergisi 6 ocak 2013’e kadar açık.

Aslında amacım yapıdan ve Vallaury’de genişçe bahsetmekti ya, laf çok uzadı. Ama bir ara kessin yazacağım, Osmanlı Bankası Binasını da, Voyvoda Caddesini de.

Entelektüalitenin aydınlığı sizlen olsun.

BvP

Fotoğraflar: BvP
............
[1] Bu şık isimler şu güzel blog'dan

[2] Bunlar 2006 ‘dan “Aradığınız kişiye şu an ulaşılamıyor” Türkiye’de Hayat Tarzı Temsilleri 1980-2005 ile 2009 Tarihli, Sedad hakkı Eldem ile Retrospektif sergileriydi. Özellikle “Aradığınız kişiye şu an ulaşılamıyor”un sergi kataloğunu, ki halen satıyorlar, hararetle tavsiye ederim.

Aralık 02, 2012

Tunalı Hilmi

Büyük Şefler, Camiler, "Rezidans"lar.
Dolu Dolu On Yıl

Ankara’ya her gidişte gaza gelip, kentin müthiş yapı stoğu ile ilgili bir şeyler yazmaya kalkıyorum ama, sonu araya giren bin bir türlü başka şey ve –hadi, açığını söyleyeyim- tembellik yüzünden hüsran oluyor. “Müthiş yapı stoğu” ile kastım, hangi saiklerle tercih edildiği ve yapılaşma kararlarının ne türlü şekillendiği benim için tümüyle anlaşılmaz alanları kaplayan, Orta Anadolu insanının yanıp tutuştuğu türlü özlemin yâresine melhem çok katlı konut yığınları değil tabii. Bu yığınlar için esas anahtar türlü geometrik formların yapının orasına burasına – tercihan tepesine – akla ilk nasıl gelirse öyle yerleştirilmesi sanırım. Cephe için de bu yaklaşımın iki boyutlu olanı fazlasıyla yeterli. Son on yılın fazlasıyla zenginleşen/zenginleştirilen başkentinde farklı olma dürtüsü genellikle postmodern mimarlığın zaten tüketilmiş klişelerinin iç bayıcı bir sığlıkta ve sıklıkta tekrarı ile ete kemiğe bürünüyor.

Herkesin kazandığı veya kazanmayı hayal ettiği paraya göre bir şeyler var burada. Yapımı alengirli, dolayısıyla pahalı betonarme tuhaflıklardan, çocuk kakası rengi plastik yüzeylerle kaplı, bir zamanların btb ile halı deseni sıvalı alçak yol kenarı apartmanlarına kadar. Yapıları üreten ve tüketenler arasındaki bu zevksizlik ittifakı gerçekten göz alıcı. İş eksen değiştirip, daha iddialı, daha ciddi bürolar tarafından tasarlanmış ve kentin her yerinde ossuruk ağacının süratini yine aynı ağacın sefaleti ile birleştiren, bok sineği gözü tonlarında yeşilden maviye çalan camlarıyla “plaza”lara gelince şaka olmaktan çıkıp, düpedüz korkutucu bir hal alıyor. Ama esas ürkütücü olan; bu yapıların bir kısmının yeryüzünün en acayip, işlevleri en anlaşılmaz hükümet ajansları tarafından işgal ediliyor oluşu.

Pis hastalıktır haaaa.

Yıllarca “Şap Enstitüsü”, “Toprak Reformu Genel Müdürlüğü”, “Gübre Sanayii T.A.Ş.”, hıyar adlı bitkinin standardı ile uğraşan “Türk Standartları Enstitüsü” gibi devlet kurumlarına güldüm durdum (Toprak Reformu Genel Müdürlüğü hala güldürüyor). 70’lerden kalma büro mobilyası donatılı, bol paça pantolon, geniş yakalı gömlek, ceket giyip kocaman şal desenli kravat takan, uzun favorili, tozlu ayakkabıları ile bir grup insanın sürekli sigara içerek, sigaralarını kocaman cam küllüklere söndürerek çalıştığı kurum fikri ne güzel değil mi? Zamansal bir kabızlık içinde debeleniyorlar... Takvimler hep bin dokuz yüz yetmiş beş. Yıl bitiyor, 31 Aralık 1975. Yeni yıl geliyor takvimin ilk yaprağını bi koparıyorlar, “cart”… 1 Ocak 1975!

Enver Tokay, Teoman Doruk,Behruz Çinici
DSİ Genel Müdürlüğü, Ankara | 1959-1967

Zemin katına bir hazır giyim mağazası konuşlu, ana girişine otopark bariyeri monte, hepten cam cepheli “Yurtdışındaki Akrabalar ve Eş Dost Başkanlığı” binası ile bi parça aşağıdaki Avrupa Birliği Birşeyi Başkanlığı"nı görünce, 60’lardan kalma btb kaplı cepheleri, zarif cephe bölümlemeleri, harikulade girişleri ile Elektrik İşleri Etüt İdaresi, Toprak Reformu Genel Müdürlüğü gibi kurumlar, Doğu Kıyısı Üniversite Kampüslerini andırır peyzaj içerisindeki 50'li, 60'lı yılların diğer devlet yapıları başarılarının devamını son Türk devleti durdukça durasıya var olmalarını arzuladığım kadim dostlara dönüştüler. Sanırım son yıllarda kamu kurumlarının sakil ve zevksiz yapı ihtiyacı teşebbüs-i şahsi tarafından karşılanıyor. Çeşitli renk ve tonlarda cam rengine haiz bir plaza arzı var devamlı. Ama arzın da talebi oluyor demek ki...

Altı Kaval Üstü Daire Başkanlıkları, Konya Yolu, Ankara

Hemen moral bozmaya gerek yok. Ankara’da bunların dışında miktarda özel kesime ait hatırı sayılır miktarda ilginç yapı da var. Mesela, Tunalı Hilmi civarında, Tunus caddesinden aşağıya, Kızılay’a doğru inerken, insanın dikkatini çeken (“insan” kelimesi burada akil, çevresine duyarlı, dikkatle bakan memeli manasında alın) bir grup yapıdan söz etmeli.

Emin Onat | Hayat Yapı Kooperatifi | 1956

Ama, aşağıya inmeden, kuğulu parktan bir parça yukarıda Emin Onat’ın [1] son yapılarından 1956 tarihli Hayat Yapı Kooperatifi’ni ıskalamayalım.

Ankara Lisesi mezunları ve dönemin ileri gelen bürokratları için 1956’da yaptığı projeye 1958’de başlanmakla birlikte mali olanakların kısıtlılığı nedeniyle 1967’de anca bitirilebiliyor (O zaman Ankara gerçekten bir memur kentiymiş). Orijinali dokuz katlı olan ve “kendine yeten bir konut birimi” olarak yapı programında yer alan toplantı/sinema salonu, teras katındaki kulüp, çatı bahçeleri, pastane gibi ortak kullanım birimleri yine parasızlıktan programdan çıkarılması gerekiyor. Bu haliyle sıradan bir kent apartmanına dönüşmüş olsa da yine de dikkat çekiyor ve çok bakımlı. Modern yaşamın konut kavramına eklemlediği farklı ihtiyaçları, karmaşık fonksiyonları bir arada sunmayı amaçlayan bu tür hırslı konut grupları İsviçre doğumlu Fransız mimar Le Corbusier’in savunuculuğunu yaptığı bir fikir. En önemli örneği ise 1947-1952 arasında Marsilya’da inşa edilmiş Cité radieuse. Yapı büyük beğeni topluyor ve dönemin konut tasarımlarını büyük ölçüde etkiliyor [2] Uygulanmamış olsa da konut grubunun fonksiyon zenginliği, zemin katı topraktan koparan kolonlar (piloti) üzerindeki yatay kütle, önemli bir görsel işaret olarak balkonlara yapılan vurgu türü öğeleri ile Hayat Yapı Kooperatifinde de aynı etkiyi görmek olası.

Haluk Baysal-Melih Birsel | Hukukçular Sitesi | 1960

Bir dönem üretilmiş ve ciddi, özenli tasarım süreçleri sonunda şekillenmiş oldukları her hallerinden belli bu yapılardan Haluk Baysal-Melih Birsel tasarımı, 1960 tarihli İstanbul, Mecidiyeköy'deki Hukukçular Sitesini atlamayalım. Faklı nitelik ve nicelikteki dublex, yarı dublex ve normal daireleri tek blokta toplayan ve bunları cepheye yansıtan plan oyunları, sağır cephelerindeki usta işi açıklıkları ile, atlanabilir bir şey değil zaten. Yanı başındaki çirkin alışveriş merkezi yüzünden bir parça cüceleşmiş, bakımsız ve şiir gibi cephelerinin bir kısmı cep telefonu sapıklığına kurban gitmişse de, halen dikkat çekici.

Nejat Ersin | Meydanlar Yapı Kooperatifi | 1957

Ankara’da, aynı tarz ile baş edebilecek tek bina, yukarıda Cinnah Caddesi 19 numaradaki 1957 tarihli Meydanlar Yapı Kooperatifi. Mimarı Bay Nejat Ersin. Maalesef şimdilerde bakımsız ve yorgun, çevresindeki yeşil örtü yüzünden anlaşılabilir fotoğrafları bile çekilemiyor. Ama güzelliğinden ve çarpıcılığından eksilen hiçbir şey yok. Nejat Ersin Ankara’lı bir mimar ve S.H. Eldem bu kentteki diplomatik yapılarının uygulamalarını onunla yapmış. Söğütözü’ndeki Renault-Mais servis istasyonu da onun 1973 tarihli bir yapısı. Maalesef başka projelerini bilmiyorum [3].

Devam edeceğim.

BvP

Edited By Miki

Fotoğraflar BvP, 2010-2012

[1] Anıt Kabir’in mimarı olarak ünlenen ve erken bir yaşta hayatını kaybeden bu çok parlak mimari kişiliğin tasarımları hep söz konusu yapının gölgesinde kalmış gibi. Oysa, Ankara’da da dikkat çekici yapıları var. İ.Ü. Fen ve Edebiyat Fakülteleri 1944 (Sedad Hakkı Eldem ile) Yarışma ile projelendirilen İstanbul Adalet Sarayı 1951-1955 (Sedad Hakkı Eldem ile) Anıtkabir dışında en bilinen yapıları.

[2] Fakat daha eskisi ve acayibi var. Moskova’daki Narkomfin Binası! 1932’de tamamlanan ve “kolektif yaşam” ütopyasını kulaklara üfleyen yapı bugün Unesco’nun “tehlikedeki binalar” listesinde.

[3] Mimarlar Odası Ankara şubesi “Bina Kimlikleri” Söyleşileri” kapsamında, Aralık 2010’da bu yapıyı konu almış. Oda’nın sitesinden bu söyleşinin basılıp yayınlandığını öğreniyoruz. Belki özel olarak yapıyı konu alan bir yazmalı.

Kasım 17, 2012

Karaköy'deki Ziraat Bankası

Ziraat Bankası Güneydoğu-Güneybatı Cepheler
Nisan 2011

Galata Köprüsü'nün Karaköy tarafında, alüminyum kapısına nakşedilmiş kobrasal buğday başaklarının ışınlar saçtığı bir yapı var [1]. Hafifçe kararmış ve yıpranmış olmakla birlikte [2], denize bakan ikinci kat terası kenarlarına yerleşik ve anlamları halen tartışma konusu heykelleri, üst kat duvar köşelerindeki ilginç kabartmalarıyla adamın aklını başından alır Ziraat Bankası Karaköy Şubesi [3].

Ne yapım tarihi ne de mimarı –doğal olarak- bilinen bu eklektik, tuhaf yapının en azından 1910-1912 arasında ve Avusturya Bankası olarak inşa edildiği kesin. Avusturyalıların bankacılık serüveni hüsranla neticelenince (aslında 1918’de Avusturyalılar açısından hüsranla neticelenen sadece bankacılık hevesleri değil), yapı bir süre “Banque Française Des Pays D’Orient” tarafından kullanılıp, 1944’de de Ziraat Bankası’na geçiyor. Geçmeden önce de Tütün Rejisi olarak kullanılıyor. Eski resimlerde son kat pencerelerin altındaki, bu gün tuhaf bir şekilde boş duran silmede WIENER BANK WEREIN yazısını rahatlıkla okumak mümkün. Bu alanı değerlendirmek yerine yapının yeni sahibi yakın zamana kadar çatıda eşşek kadar, pleksiglas harflerle T.C. ZİRAAT BANKASI yazmayı mühasip görmüş. Şimdilerde ne hikmetse bu gülünçlükten vazgeçilmiş de, kaldırmışlar.

Yeri gelmişken; genişçe bahsedeceğim şu heykellerle ilgili olarak internette filan o sıkça tekrarlanan “Ziraat Bankası’nı kuran Mithat Paşa zaten masondu. Heykeller de bu yüzden dikildi oraya” akılsızlığının manası yok. Zavallı adamcağız kurucusu olarak geçiyorsa da, kurduğu mütevazi yardım sandıkları 1888’de resmen bankaya dönüştürülmeden dört yıl önce boğularak öldürülmüştü! Banka’nın yapıyı kullanmaya başlayış tarihini de 1944 olarak düşünürsek… Eh, internette okunan her şeye inanmamak lazım galiba.

Nicholas V. Artamonoff Collection

Resimlerde yapının solunda aynı rahatlıkla görünen başka bir şey daha var: Raimondo d’Aronco tarafından yenilenmiş Merzifonlu Kara Mustafa Paşa Mescidi! Bu güzelim yapı Karaköy Meydanı’nın 1958’deki genişletme çalışmaları, başka bir deyişle kentin genel “imar” heyecanlarından payına düşeni almış. Anlaşılamaz bir şekilde, yapının yok edilişinin genişleme ile falan bir ilgisi yok. Çünkü yapı zaten Ziraat Bankası ile hemen hemen aynı hizada ve yeri şu anda anlamsız, sıradan bir yapı grubu ile doldurulmuş durumda. İnsan “yahu yıkılmasa olmuyor muydu, başka türlü çözülemez miydi? Ne istediniz canım yapıdan? Kime sordunuz? Bu “düzenleme” hakkaten neye hizmet etti?” diye sormadan edemiyor. Hiram Usta Ziraat Bankasının terasından elinde çekici Halici muzaferrane seyrederken, yanı başında bir dini yapının anlamsız yere tarumar oluşu garip gerçekten [4].

Bu ve benzeri soruların cevabını, merak edene Taha Akyol’un Aydın Menderes ile yaptığı uzun söyleşinin “ilk baskısı 100.000 adet” kitabında “O’nun buğulu gözlerle İstanbul’u nasıl seyrettiğini eksilmez bir hasretle hatırlayan” Aydın Menderes veriyor [5]:

Bir gün Aydın’a Haydarpaşa mendireğinin floresan lambaları ile aydınlatılmasını kast ederek, “gördün mü bak ne kadar güzel olmuş” der. “O vakit cıvalı ampul ve beton direklerin yeni çıktığı zamanlar” dır [6]! Aydın’da pek beğenir doğal olarak. Amma, başvekil ilk şeklin güzel olmadığını, direklerin sıra ve istikametlerini değiştirterek İstanbul’u bir gerdanlık gibi süslemesini sağladığını anlatır. Hem Merhum Başvekil’in İstanbul sevgisi Yahya Kemal’inkine benzemektedir. “Şehrin tabii güzellikleri ile sınırlı değil” dir. Burası onun için milletimizin meydana getirdiği “en büyük medeniyetin başkenti”dir. İslam dünyasında Mekke-i Mükerreme ve Medine-i Münevvere’den sonra üçüncü büyük şehri olarak gördüğü kentin ne yapılıp edilip; “çeşitli binalarla, duvarlarla” islami cephesinin örtülmesi “adeta bir İslam şehri olmaktan gizlenmesi” onu sürekli hayrete düşürür. Vatan ve Millet caddelerini boşuna açmamıştır O. İstanbul’un Osmanlı devletinin payitahtı olduğunu açığa çıkarmak, terk edilmiş fakir ve ücra İstanbul’u “bir kere daha Pera’ya karşı parlatmak” tır esas amacı. Eh, parlatırken Mimarı Müslüman bile olmayan Art Nouveau ahşap minaresi ile birlikte bu ufak tefek yapı da gümbürtüye gitmiş olabilir. Hem zaten orası Galata!

Neyse, bu yazının esas konusu Ziraat Bankası Karaköy Hizmet binası. Ona dönelim: Yapının mimari özellikleri hakkında pek fazla söylenecek bir şey yok. Roma, Yunan ve Rönesans bezemelerini, mimari ögelerini kullanmaya çalışan (giriş cephesindeki altı adet korint sütunçe, üzerindeki bitkisel bezemeli saçak ve bant, birinci katın yuvarlak kemerli pencereleri üzerindeki triglifler, pencere üstü ve altlarındaki kullanılan bukranion ve sarkofajlarda görünenlere benzer defne yaprak çelenkleri, Rönesans yapılarını andırır enine derzli alt kat yüzeyleri vs.) ve tam da ne istediğini anlatamayan bir yapı.

Karaköy Ziraat Bankası ve Uygulanmış Ek
Nezih Eldem Etüdü

Ama, dikkat çekici ve onu aynı döneme ait diğer eklektik yapılardan ayıran iki özelliği var: Biri, sözünü ettiğim şu hangi amaçlar doğrultusunda yerleştirildiği, neyi simgelediği tam olarak bilinmeyen heykel ve kabartmalar, diğeri de Mimar Nezih Eldem tarafından 1971’de yapılan ek…

Bay Şevki Vanlı’nın yerine saptamasıyla, “çok çeşitli yaklaşımlarda üst düzeyde tasarım yapabilen İstanbullu Virtüöz” [7] tarafından yapılmış olduğunu, “Virtüoz” le uzun yıllar önce tesadüfen yaptığım bir yolculuk sırasında kendisinden öğrenmiştim. Harbiye’deki Askeri Müzenin olağanüstü sade, özenli ve hiç kimsenin yaptığına benzemeyen yol cephelerinden tanıdığım ve Anıtkabir’de, mozolenin üzerindeki mozaikleri de tasarlamış bu zarif beyefendinin cepheleri, oranları bir acayip binayı hizaya sokar kalibrede gerçek anlamda “modern” ve özgün eki yapan kişi olması şaşırtıcı değildi zaten. Bu ek birlikte olduğuna saygılı fakat kendi kimliğini arayan yapılara çok güzel bir örnek [8]. Yolunuz oralara düştüğünde binanın gerisine de bakıverin bi zahmet (belki de esas ona bakın).

Çekinmeyin, Yakından Bakın.
Esas Yapıdan Daha İyi Olduğunu Göreceksiniz!

Gelelim heykellere [9]: yapının güneydoğu (deniz) cephesindeki terasın üzerinde, batı tarafında bir kadın, doğu tarafında da bir erkek heykeli bulunur. Sağ ve sollarında tek dizleri üzerine çömelmiş iki adet çocuk heykeli ile birliktedir ve oldukça çirkin bu çocukların omuzlarında kadın ve erkeği arkadan çevreleyen çiçek sarmallı bir çelenk bulunur! (Yeterince ürkütücü ve garip mi? Durun, daha bitirmedim…)
İfadesizce ufka bakan, uzun elbiseli kadın sağ elinde üzerinde art arda iki adet halka geçilmiş kısa bir çubuk tutar.

Dul Kadın?
Ağustos 2012

Yine,rahiplerin giydiği türden uzun bir elbise giymiş uzun ve gür sakallı, kısa saçlı adamın ise çatık kaşları ile başı hafifçe öne eğiktir. Ellerini göğüs hizasına kadar kaldırmış, sağ elinde çekiç, sol elinde ise keski tutmaktadır.

Hiram Usta?
Ağustos 2012

Mustafa Cezar’a göre heykeller sanayi ve ticareti simgeler [10]. Açıklama yapmadan geçtiği bu oldukça anlamsız saptama muhtemelen Arkitekt dergisindeki, konu ile ilgili makaleye dayanıyor (Arkitekt 1975-03). Söz konusu makalenin yazarının da bu fikre nasıl ulaşmış olabileceği meçhul.
Daha ipe sapa gelir bir açıklama bunların masonik simgeler “Hiram Usta” ve “Dul Kadın” olduğu. Evet,masonik göz bizi her yerde dikizler, Hiram Usta çekici ile ordan oraya koşar durur hakkaten ama, bu heykeli Hiram ustaya benzetmek o kadar da anlamsız ve garip değil. Ama garip olan, masonik imgelere yapılan göndermenin burada bitmiş olması. Belki de Avusturya’lı bankerler işin bokunu fazla çıkarmak, kedinin kuyruğunu çokça çekmek istemediler.

Ayrıca (güneybatı) giriş ve deniz cephelerinin üst köşelerinde toplam dört adet arma yer alır ki bunlar da tuhaflıkta heykellerden aşağı kalır değildir.

Tekneli Arma
Ağustos 2012

Reich Kartalı.
Küçük ama Sevimsiz.
İnternetten

Giriş cephesi ile deniz cephesinin sağında, birbirinin aynısı iki armada, iki yanındaki martılarla dalgalı bir denizi çağrıştıran akantus yapraklarından bir zemine oturan ve küpeşte kuşağı, kaplama çivileri, ejderha başlı pruva bastonu ile oldukça detaylı bir ahşap tekne bulunur. Pruvası üzerine tüneyenin Reich kartalına benzerliği dikkat çekicidir ama, o hayvan zaten Hohenzollern’in, Habsburg’un sevdiği bir canlı türü. Avusturyalıların inşa ettiği bir yapıda karşılaşmak şaşırtmamalı aşağıdan yukarı bakanı…

Bu armaların karşısında yine benzer motiflerle süslü (püsküllü kurdeleler, akantus yaprakları, gerekli, gereksiz diğer bok püsür) iki adet armadan da kısaca söz edeyim oldu olacak: Gemi pruvasının yerini burada enlemli, boylamlı bir küre-i arz almıştır. Küreyi ekvator boyunca çevreleyen kuşağın üzerine eşit aralıkla dizili yedi adet hexagram (bildiğimiz altı köşeli yıldız, “Davut yıldızı” işte) da insanın aklına masonik işler getiriliyor.

Yerküreli Arma
Ağustos 2012

Ama Avusturya’da – özellikle Viyana’da – Yahudi yerleşiminin oldukça eski, nüfusun da 20. yy. başlarına kadar epey olduğunu da unutmayalım. Yahudi mahallesini sınırlayan ve üzerinde Davut Yıldızı işli taşın 1650 civarında dikilmiş mesela. Üstelik, yedi tane yıldızın yedi kollu şamdan, “menorah”ı simgeliyor olması da muhtemel.

Kürenin üstünde, tam ortaya saplı bir çubuk, çubuğa ve birbirlerine sarılı, kafaları birbirlerine bakan iki adet yılan ve onlara yanlardan eşik eden iki adet çubuk bulunur. Bunlar porselen izolatörleriyle filan bal gibi iki adet telgraf direği olup, insanoğlunun aklını iyiden iyiye karıştırırlar! Yılanların gerisinde rhesus maymunu kafasına benzer şekil de görünüyor olsa da, daha fazla kurcalamayıp, “tüm bu çorbanın üzerinde bir de kanatlı savaş başlığı var” demek sureti ile bitireceğim bu işi.

...

Cephesindeki heykel ve armaların ne amaçla konduğu, ne anlatmak istediği belli olmayan bu tuhaf yapı sanırım İstanbul'un en ilginç ama en önemsenmeyen yapılarından. Önünden bir daha geçtiğinizde umarım bu defa daha dikkatli bakarsınız.

Hadi Hayırlı Bakışlar.

BvP

Edited By Miki, Batur
Fotoğraflar: nereden oldukları yazılmayanlar BvP

..................

[1] Bilir bilmez dalga geçmeyelim. Kobrasal, mobrasal ! O özenli kapı Mimar Nezih Eldem ve Heykeltıraş Şadi Çalık tarafından yapının 1975’deki genişletilme ve esaslı elden geçirişi sırasında ekleniyor. Çevredeki herc-ü merc yüzünden pek dikkati çekmese de, yapının ilginç ve görkemli bir detayı.

Şadi Çalık kim mi ? Aman diyeyim… Galatasaray’da Yapı Kredi Binasının önündeki 50. Yıl Heykeli’ni, ODTÜ’deki muhteşem Atatürk Anıtı’nı yapan, yetenekli insanoğlu.

[2] Ağustos 2012’de cephesi yenileniyordu.

[3] Her türlü tasvirin, heykelin yasak olduğu bu coğrafyada Türk İnsanına –en azından- 19. yy’da heykelle süslenmiş yapılar çok da garip gelmiyordu anlaşılan. Örneğin Karaköy Meydanı’nın ucundaki Minerva Han’da aşağıya tükürecekmiş gibi bakan; tombul, çirkin çocuklar, boru üfleyenler gırla. Yukarda Pera’da bu türden heykeller var.

[4] Yazıyı yazarken internette Hiram Usta’nın heykeli dururken bir mescidi yıkmanın içerdiği ironiye takılmış ve hemen hemen aynı kelimelerle ifade eden başkaları da olduğunu fark ettim. Bu hepten benzer bakış açısı beni şaşırttı. İlginç ve özgün bir yazı. Okumakta fayda var.

[5] Bu bölümü kitaptan dümdüz alıntı edecekken, tesadüfen ilk sayfada “Eser”in tüm haklarının saklı olduğunu, Yayınevinden yazılı izin alınmadan kısmen veya tamamen alıntı yapılamayacağını okudum. Yalçın bey kısmen de olsa alıntıya izin vermemiş. Şimdi durup dururken adamcağızın canını sıkmaya gerek yok. Yüz bin basmış, boru mu ? Bastır parayı, al değerli “eser”i diyor.

Yine de, metni merak ediyorsanız: MENDERES Aydın, AKYOL Taha. Demokrasiden Darbeye “Babam Adnan Menderes”. (s:112-113). Doğan Egmont Yayıncılık ve Yapımcılık Tic. A.Ş. İstanbul, Eylül 2011.

[6] Cıva Buharlı lamba patentini 1901’de Bay Peter CooperHewitt Birleşik Devletler Patent Bürosu’ndan 682,692 numara ile alır. Bu tür lambalar 1930’larda geliştirilip modern anlamda kullanıma girer. Yukarıdaki konuşmanın 1950’lerin ortalarında yapıldığını düşünürsek, arada yirmibeş-otuz yıl var! Ama matbaanın 272, günlük gazetenin 129, kağıt paranın 125, asma köprünün 90, çelik sanayinin 83 yıl sonra gelmiş olduğunu düşünce... Eeh, fena da değil hakkaten !

[7] 20. Yüzyıl Türk mimarlığının gerçek ustalarından sayılan bu alçakgönüllü, son derece yetenekli, bilgili insanın maalesef 2005’de göçüp gittikten sonra da saygınlığında hiçbir şey yitirmemiş olduğunu hakkında yazılanlardan okuyup seviniyorum. Öğrencisi olmadan tanıdığım, tanımaktan gurur duyduğum nur içinde yatası bilge bir kişi.

[8] T.C. Ziraat Bankası Karaköy Şubesi Yenileme, Değiştirme ve Ek Bina İnşaatı. ARKİTEKT Cilt: 1975 Sayı: 1975-03 (359) Sayfa: 100-103.

[9] Genel olarak yapıyı, özellikle de cephedeki bezemeleri ve heykelleri inceleyen; kurgusuna, çıkarımların tümüne katılamasam, anlam veremesem de, özellikle heykeller ve armalar için yararlı bir kaynak. Kısmen buradan yararlandım (örneğin Yrd. Doç. Dr. Ali Murat AKTEMUR ‘un “önemli bir temsilcisi” olarak gördüğü art nouveau üslubu ben yapıda göremiyor, hele Raimondo D’Aronco’nun floral/geometrik tarzını işin içine bir türlü katamıyorum). Ben olsam, “historisist hırslarla tasarlanmış eklektik bir yapı” der geçerdim.

Art Nouveau Üslubunun Önemli Bir Temsilcisi : Ziraat Bankası İstanbul Karaköy Şubesi Hizmet Binası. Yrd. Doç. Dr. Ali Murat AKTEMUR

[10] Cezar, Mustafa. XIX. YÜZYIL BEYOĞLUSU. Ak Yayınları Kültür ve Sanat Kitapları:55 Yeni Dizi 9/1991. İstanbul 1991.