Batı Anadolu’daki Yunan ve Roma Mimarisi’ni Tanımak ve Anlamak İçin Başvuru Kaynakları Şeyi

Aşağıdaki liste genel olarak ortalıkta bulunabilen, anlaşılır kitaplardan oluşuyor. Doğal olarak da, benim ilgi alanıma odaklı, ama akıl fikir açısından yine de işinize yarayabilir. Normal bir bibliyografya çalışmasında yer alabilecek kitapların bazıları akademik ayrıntıları, anlaşılmazlıkları, bazıları da işlevlerini yitirecek kadar eski oluşları nedeniyle burada yok. Örneğin Arif Müfid Mansel’in 1948 tarihli Türkiye’nin Arkeoloji Epigrafi ve Tarihi Coğrafyası için Bibliyografya kitabında yer alan monografi ve makalelerin en yenisi 1939 tarihli… Alman Ordularının Polonya’ya girip İkinci Dünya Savaşı’nı başlattığı yıl! Türkiye’de bu konuda yapılan ilk çalışma olmasına rağmen listeye almadım. Zaten kitaptaki kaynakların çoğunun bugün Üniversite Kütüphanelerinde bile kolayca bulunabileceğini sanmıyorum. Buna karşılık 1947 de bitirdiği Ege ve Yunan Tarihi hala eli yüzü düzgün ve derli toplu bir kaynak (1971 yılı basımı, “tashih görmüş ve genişletilmiş 3. Baskı"). Lise talebesiyken bir Ankara’ya gidişimizde almıştım. Türk Tarih Kurumu Binasının kitap satış bölümünden aldığım ilk kitaptı. Resimler, metin, kalın, güzel cildi hala hoş ve etkileyici. Hiçbir şey için olmasa da, anısı için girerdi listeye. Keza W.M. Ramsay’ın 1890 tarihli ve Türkçe olarak Milli Eğitim Basımevi tarafından 1939’da basılan Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası’nı da tarihi yüzünden değil,  çok kapsamlı yer yer günümüz insanı zeka ve sabır sınırlarını zorlayacağı ve Anadolu’nun tümünü ele aldığı için es geçtim. Aslında… Artık internet var, nebleyim 3G ski var, insanlar kitap okuyarak falan nereye varabilir ki ?

Son bir laf : Aslında, listedeki her kitap için bir şeyler yazabilirdim. Mesela Geoge Bean ve Dinsmoor’un kitapları çok ilginç. Zaten yeterince uzun bu yazıyı daha da uzatmak istemedim. Arada dayanamayıp, bir şeyler ekleme hakkımı saklı tutuyorum.

- Akurgal, E. Anadolu Uygarlıkları, Net Turistik Yay., İstanbul, 1988.

Bir dönemin Rüya Kitabı… Kitap değil, atlıkarınca mübarek. Kalın kuşe kağıda basılı beşyüzyetmişküsur sayfa, fiyakalı resimler, sözlük, bibliyografya, kronoloji listeleri, kentler, levhalar, çizimler, kent planları zartlar, zurtlar. Bu kalabalığın arasına yanlışlıkla kaçmış olduğuna inanmayı seçtiğim, “Türk Bahçesi ve Avrupa Etkisi” , “Türk Lokumu ve Lady Kelly ile Bir Konuşma” yazıları da, kitabın hatırı sayılır fiyatına dahil. Bu kitaba sahip olduğum yıllarda (1989) benim için öyle değerliydi ki, ayrıca kalın kartondan bir de koruyucu kılıf yapmıştım. Şimdilerde pek kullandığım bir başvuru kaynağı değil. Esas ilgi alanı olan Hitit uygarlığı ve Batıdaki arkaik döneme ait bilgiler doyurucu ve genişse de, maalesef Anadolu’daki Helen yerleşimlerine ilişkin bilgiler genellikle oldukça yüzeysel. Şimdilerde internette yapılacak üç beş dakikalık bir yolculuk neticesi bu kitapta yazılı olanlardan çok daha fazlasına ulaşmak olası. Yine de, meraklıya genel bir fikir verebilecek, başlangıç noktası oluşturabilecek, Türkçede yayınlanmış en temel kitaplardan biri.

- Akurgal, E. Eski İzmir I, Yerleşme Katları ve Athena Tapınağı,Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1997.

- Anabolu, Mükerrem (U). Roma İmparatorluk Dönemi Yapıtları, Arkeoloji ve Sanat Yay., İstanbul, 2001

Batı ve Güney Anadolu’daki Roma yapıları üzerine çok kapsamlı olmayan fakat yeterli sayılabilecek bilgiler içeren 125 sayfalık bu kitapta yapı tipleri kısaca (çoğunlukla bir sayfadan az) incelendikten sonra, yirmi adet yerleşimdeki önemli Roma yapıları için bir katalog düzenlenmiş. Metin ve Fotoğraflar anlaşılır ve yararlı (hacimsiz gibi görünen bu kitapta 150 adet ipe sapa gelir fotoğraf var). Nedense, bu tür kitaplarda en önemli görsel malzemeyi oluşturan ve yapıları kavrayabilmenin esas anahtarı olan çizimler oldukça tatsız, düşük çözünürlükte taranmış ve özensizler. Bence; Roma mimarisine ilişkin temel bilgiler konusunda yetersiz olsa da, konu ile ilgili işe yarar bir başlangıç kitabı ve katalog.

- Bean, G.E. Eski Çağda Menderes'in Ötesi, Çev., Kurtoğlu P., Arion Yayınevi, İstanbul, 2001.

- Bean, G.E. Eski Çağda Ege Bölgesi, Çev., Delemen İ., Arion Yayınevi, İstanbul, 1995.

- Berti, F., et al. Arslantepe Hierapolis Iasos Kyme, Türkiye'deki İtalyan Kazıları, Çev., Özbayoğlu E., Ankara İtalyan Kültür Heyeti, Ankara, 1993.

- Bingöl, O. Arkeolojik Mimari'de Taş, Homer Kitabevi, İkinci Basım, İstanbul, 2008.

- Chandler, R. Travels in Asia Minor and Greece, With Correction and Remarks, Revett, N., Clarendon Press, Oxford, 1825.

Bu işlerin kült metinlerinden. 1738 doğumlu bay Richard Chandler D.D. (Divinitatis Doctor- İlahiyat Doktoru, bu akademik unvan öyle hafife alınacak bir şey değil, En azından 18. Yüzyıl İngiltere’sinde ) “Dilletanti Cemiyeti” namı hesabına, Nicholas Everett adlı başka bir güzide şahsiyetle birlikte 1764-1766 yıllarında Yunanistan ve Anadolu’ya verimli ve parlak bir araştırma gezisi yapıyor. Bu cevelanı anlatan kitap da 1776’da yayınlanıyor (Ali Rıza Demircan’ın İslam’da cinsel hayatı yazanını değil de, Antikite üzerine yazanını, araştıranını düşünün. Aslında her ikisi de ilahiyatçı). Dilletanti Cemiyeti hakkında fazla bir şey yazmaya gerek yok. Bir grup –çoğunlukla sarhoş- paralı soylunun kurduğu amatör sanatseverler cemiyeti denebilir. Batı dillerinde “hevesi yeteğinden fazla” amatörler için kullanılan pek de muteber olmayan bir sıfatın da temeli (dilletant). Ama hooop, hafife almayın hemen. O osuruktan (görünen) oluşum ciddi miktarlarda paralar harcayarak Roma - Yunan Uygarlığının merkezlerine; çizsin, okusun, ölçsün, biçsin diye keşif heyetleri gönderiyor. Bu çalışma ve birikimler Batı Dünyasında neoklasik mimarinin temellerini oluşturuyor sonra (Ulan hep merak ederim; son beş yüzyılda neden Batı’daki on binlerce insan doğuya bir şeyler öğrenmeye, araştırmaya, anlamaya gelir ve bunların sonuçlarından bir şeyler üretir de, biz “muazzam” Doğu’lularda böyle bir dürtü gelişmemiştir?).

Neyse, doğal olarak defalarca basılmış ve çok faydalanılmış Travels in Asia Minor and Greeece’den Batı’da. 1825 basımı bu kitap ve Truva’yı anlattığı History of İllium İnternette herkesin kullanımına açık olarak bulunuyor. “Google Books” da falan aratmanız yeterli.

- Dinsmoor, W.B. The Architecture of Ancient Greece, An Account of Its Historical Development, Third ed., revised, London, 1950.

- Greaves, A.M. Miletos, Bir Tarih, Çev. Öztürk H. Ç., Homeros Kitapevi, İstanbul, 2003.

- Mansel, A.M. Ege ve Yunan Tarihi, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1971.

- Robertson, D.S. A Handbook of Greek and Roman Architecture, Second Ed., Cambridge, 1945.

- Saltuk, S. Arkeoloji Sözlüğü, Inkilap Kitapevi, Istanbul, 1993.

Anadolu ve Yunanistandaki antik yerleşmeleri gösterir haritalar daha özenli ve daha büyük (katlanabilir) verilse, kitabın sonundaki resimler daha az kes-yapıştır olsaydı dedirtse de, kapsamlı ve dolu bu kitap çoğu yareye merhem olabilecek nitelikte bence. Sadece mimari terim ve kavramları için değil, giyim kuşam, müzik aletleri, mobilyalar, numizmatik konusunda da aydınlama imkanları mevcut.

-Serdaroğlu, Ü. Lykia-Karia'da Roma Dönemi Tapınak Mimarlığı, Arkeoloji ve Sanat Yay., İstanbul, 2004.

Muhterem bir şahıstan, muhterem bir kitap ve katalog.

“…Roma, Akdeniz’in batısına ve doğusuna tek başına sahip olduğunda; Doğu kültürü ile baraber Doğu’nun ve Helenistik krallıkların, ne tek başlarına ne de birlikte taşıyamadıkları siyasal yükü de omuzlarına aldı. Pax Romana, Doğu Akdeniz’de ve Ege’de olduğu gibi, Anadolu’da da kültürün yeni bir çiçeklenme çağıdır…” (Sf.3 – giriş.)

Önsözde alçak gönüllü bir şekilde 1965-1969 yılları arasında yapılan bu araştırmanın yeni bilgilerle geliştirilip zenginleştiğinden söz etmekle birlikte, otuz yıl önce yapılanın ne kadar zengin ve tutarlı olduğu gerçeği değişmiyor. Kitapta, yoğun olarak Karia Lykia bölgesinden, 20 adet tapınak plan ve çevre ilişkileri açısından inceleniyor. Edinmemin esas sebebi Euromos Tapınağı olsa da (galiba bu yapı ile ilgili halen en detaylı yayın. Başka biri olsa, biraz allayıp pullayarak bir monografi de gazlayabilirdi!), incelenen diğer yapıların da hakkını vermiş, Tanrı yerini cennet edesi Ümit Bey. Başka ne diyeyim? Kitabın sonundaki levhalarda yer alan planlar abuk sabuk yerlerden araklanarak oraya konulmadığı, çizildiği için ölçek uyumuna titizlik gösterilmiş. Bu yüzden ölçek ve tipoloji yönünden yapıları kavramak, karşılaştırabilmek için çok yararlı bir kitap.

-  Serdaroğlu, Ü. Assos, Arkeoloji ve Sanat Yay., Istanbul, 1995.

- Sevin, V. Anadolu'nun Tarihi Coğrafyası I, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 2001.

 -Smith, R.R.R., Lenaghan J.L., ed. Aphrodisias'tan Roma Portreleri, "Roman Portraits from Aphrodisias", Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2009.

- Stewig, R. Batı Anadolu Bölgesinde Kültür Gelişmesinin Ana Hatları, Çev., Turfan R., Yazman Ş., İ.T.Ü. Mimarlık Fakültesi Baskı Atölyesi, İstanbul, 1970.

- Strabon Coğrafya. Anadolu, Kitap XII, XIII, XIV. Çev. Prof. Dr. Pekman A., Arkeoloji ve Sanat Yay.,Istanbul, 1987.

- Şahin, M. Anadolulu Bir Mimar, Hermogenes, Ege Yay., İstanbul, 2002

Prof. Mustafa Şahin’in 1988 tarihli, Yüksek Lisans Tezi temelli, işe yarar kitabı. Özel olarak Anadolu’lu Helenistik Dönem mimarı Hermogenes’i* ele alsa da, döneme ait tapınak mimarisi ve ögeleri hakkında geniş ve işe yarar bilgiler içeriyor. Özellikle, muhtemelen çok etkilendiği mimar Pyhteos’un eseri Priene’deki Athena Polias tapınağı ve Hermogenes’in Teos Dionysos tapınaklarının karşılaştırıldığı bölüm ve yine, müellifi olduğuna inanılan Magnesia’daki Artemis Leukohryene Tapınağını (Helenistik Döneme ait en büyük tapınaklardan biri) incelediği bölümlere dikkat. Ayrıca çok geniş ve anlaşılır çizimler, fotoğraflar, Helenistik Dönem Anadolu’suna ait kronolojisi ve işe yarar kaynakçası ile; yarayışlı, edinilesi bir kitap.

*Hermogenes; ilginç ve Helenistik dönem için son derece önemli bir mimar. Doğal olarak hakkında pek az şey biliniyor. Bilinenler de Vitruvius kaynaklı ve muğlak. Ancaaak, bu işlere ilgi duyuluyorsa, kim olduğu, neleri, nasıl yaptığını bilmemek olmaz.

- Vitruvius Mimarlık Üzerine On Kitap, Çev. Dr. Güven S., Şevki Vanlı Mimarlık Vakfı, İstanbul, 1990.

Ulan ne diyeyim! Kitabın adı de Architectura! Al işte as boynuna muska gibi, dolaş ortalıkta. Vitruvius hakkında pek az şey biliniyor. Bunlar arasında; Askeri Mühendis-Mimar olarak Julius Caesar ve Octavianus’un emrinde uzun süre çalıştığı ve kitabı yaşamının sonlarına doğru M.Ö. 25 civarında yazdığı var. Octavianus’un generali Agrippa Actium’da Marcus Antonius’ın defterini dürüp iç savaşı sona erdirince, bizim mimar’da artık emekliye ayrılıyor. (Basit bir SSK emeklisi ya da, SSK emeklisi olmadığı kesin. Çünkü hayatının sonuna dek geçim sıkıntısı çekmeden refah içinde yaşam olanağına kavuştuğundan bahsediyor kitabın giriş bölümünde göğsünü gere gere).

Mimarlık eğitiminin ve mimarın nasıl olmasından başlayarak mimarlık ve şehircilik konularında bunca yüzyıl sonra bile işe yarayacak şeyler söyleyebiliyor. İnanılır gibi değil mi ? Mimarlık eğitimi alanların okuması gerekliliği bir yana, On bölümden oluşan bu kitap Yunan ve Roma Mimarisine ilişkin temel kavramlar için esas kaynak. Okurken insan bu adamın Batı Anadolu’yu yakından bildiğini, en azından önemli binaları gezmiş görmüş olabileceği izlenimine kapılıyor.(Pitane-Çandarlı-daki tuğlaları nerden biliyor herif ?) Örneğin Priene’deki Athena Polias Tapınağına ilişkin bilgilerimiz büyük ölçüde Vitruvius kaynaklı. Bu kitap Rönesans’da da çok rağbette. Dönemin önemli mimarları, sanatçıları için de önemli bir başvuru kaynağı. Leon Battista Alberti 1485’de yazdığı kitabında büyük ölçüde bu eserden esinleniyor. O dönemde İtalya’da yüze yakın yazma kopyası olduğu biliniyor. Türkiye’de mi ? Haa, ilk baskısı 1990’da yapıldı galiba….

Haydi Selametle,



Fotograflar Bvp,
Birincisi: Sardeis, 2009